Rozwój Mowy Dziecka od A do Z: Kompleksowy Przewodnik dla Rodziców. Kiedy do Logopedy, a Kiedy do Neurologopedy?

Obserwowanie, jak dziecko wypowiada pierwsze słowa, a następnie buduje zdania, jest jednym z najbardziej ekscytujących doświadczeń dla każdego rodzica. To niezwykła podróż w świat komunikacji, która bywa równie fascynująca, co niepokojąca. Warto pamiętać, że mowa nie jest umiejętnością wrodzoną – dziecko nabywa ją krok po kroku, w dużej mierze dzięki interakcji z najbliższym otoczeniem.¹ Państwa rola w tym procesie jest absolutnie kluczowa.

Ten kompleksowy przewodnik został przygotowany przez zespół specjalistów, w tym logopedów i neurologopedów, aby dostarczyć Państwu rzetelnej wiedzy, rozwiać wątpliwości i dać praktyczne narzędzia do wspierania rozwoju mowy Waszego dziecka. Przeprowadzimy Państwa przez kolejne etapy nabywania języka, wskażemy, jakie sygnały powinny wzbudzić czujność, a także wyjaśnimy, kiedy warto zwrócić się o pomoc do logopedy, a kiedy niezbędna będzie konsultacja z neurologopedą.

Fundamenty Mowy – Jak Rodzi się Komunikacja?

Zanim dziecko wypowie pierwsze „mama” lub „tata”, jego organizm musi wykonać ogromną pracę przygotowawczą. Mowa to skomplikowany proces, który opiera się na solidnych fundamentach. Zrozumienie ich pozwoli Państwu świadomie wspierać swoje dziecko już od pierwszych dni życia.

Niezbędne „Składniki” Mowy

Aby mowa mogła się prawidłowo rozwijać, konieczne jest współdziałanie trzech kluczowych systemów:

1. Sprawny Słuch: Słuch jest absolutnym fundamentem, ponieważ dziecko uczy się mówić poprzez naśladowanie dźwięków, które słyszy w swoim otoczeniu.² Nawet niewielki niedosłuch, spowodowany np. nawracającymi infekcjami ucha, może znacząco opóźnić lub zaburzyć ten proces.³ Dlatego tak ważna jest baczna obserwacja reakcji niemowlęcia na dźwięki.
2. Prawidłowo Funkcjonujący Ośrodkowy Układ Nerwowy (OUN): Mózg to centrum dowodzenia mową. To on odbiera i przetwarza dźwięki, planuje ruchy narządów mowy i nadaje znaczenie słowom.² Wszelkie uszkodzenia lub opóźnienia w dojrzewaniu OUN, które mogą powstać już w okresie prenatalnym (np. w wyniku chorób matki, niedotlenienia) lub okołoporodowym, są przyczyną najpoważniejszych zaburzeń mowy, takich jak afazja dziecięca.²
3. Sprawny Aparat Artykulacyjny: Wargi, język, podniebienie, żuchwa, zęby i krtań muszą ze sobą precyzyjnie współpracować, aby wydobyć z siebie prawidłowe dźwięki.⁷ Ich sprawność jest budowana i trenowana od pierwszych chwil życia dziecka, na długo przed pojawieniem się pierwszych słów.

Pierwszy Trening: Karmienie i Odruchy Oralne

Wiele fundamentalnych umiejętności potrzebnych do mówienia dziecko ćwiczy podczas jedzenia. Czynności takie jak ssanie, połykanie, a później gryzienie i żucie, to najlepszy naturalny trening dla mięśni warg, języka i policzków.⁸ Ssanie piersi jest uznawane za idealne ćwiczenie logopedyczne, ponieważ angażuje i wzmacnia cały aparat artykulacyjny w sposób najbardziej fizjologiczny.⁸

Z tego powodu problemy z karmieniem, takie jak częste krztuszenie się, wylewanie się pokarmu kącikami ust, męczliwość czy bolesność dla matki, są jedną z pierwszych „czerwonych flag”, które powinny skłonić rodzica do konsultacji z neurologopedą.¹⁰ Trudności te mogą sygnalizować nieprawidłowe napięcie mięśniowe lub przetrwałe odruchy oralne, które w przyszłości mogą przełożyć się na problemy z artykulacją.¹² To pokazuje, jak nierozerwalnie rozwój mowy jest związany z ogólnym rozwojem motorycznym i sensorycznym dziecka.

Rola Otoczenia: „Kąpiel Słowna” i Więź Emocjonalna

Dziecko uczy się mówić w bezpiecznym, stymulującym i pełnym miłości środowisku.³ Częste mówienie do malucha, opowiadanie o codziennych czynnościach, nazywanie przedmiotów i emocji – wszystko to tworzy tzw. „kąpiel słowną”, która jest niezbędna do budowania językowych fundamentów.¹⁵ Równie ważne jest reagowanie na próby komunikacji ze strony dziecka – uśmiech, spojrzenie czy gaworzenie. W ten sposób uczymy je zasad dialogu i pokazujemy, że jego głos ma znaczenie.¹⁶

Kamienie Milowe w Rozwoju Mowy (0-7 lat): Przewodnik Krok po Kroku

Rozwój mowy, podobnie jak nauka chodzenia, przebiega etapami. Chociaż każde dziecko rozwija się w swoim indywidualnym tempie, istnieją pewne uniwersalne „kamienie milowe”, które pozwalają ocenić, czy proces ten przebiega prawidłowo. Poniższe kalendarium opiera się na klasyfikacji Leona Kaczmarka, uzupełnionej o szczegółowe obserwacje specjalistów.¹⁷

Okres Melodii (0-1 rok): Fundamenty Komunikacji

W pierwszym roku życia dziecko przygotowuje swój aparat mowy i uczy się podstaw komunikacji, głównie za pomocą melodii, intonacji i pierwszych dźwięków.

• 0-3 miesiące: Pierwszą formą komunikacji jest krzyk, który z czasem zaczyna się różnicować w zależności od potrzeb (głód, ból, dyskomfort).⁹ Około 2-3 miesiąca pojawia się
  głużenie – nieświadome, gardłowe dźwięki takie jak „agh”, „gli”, „gla”. Jest to odruchowy trening aparatu mowy.¹
• 4-6 miesięcy: Głużenie stopniowo przechodzi w gaworzenie. Jest to już świadome powtarzanie i naśladowanie zasłyszanych dźwięków, najczęściej w formie prostych sylab: „ma-ma-ma”, „ba-ba-ba”, „ta-ta-ta”.²⁰ Dziecko eksperymentuje z głosem, piszczy i parska, naśladując melodię mowy dorosłych.²²
• 7-9 miesięcy: Maluch zaczyna rozumieć proste komunikaty i reaguje na swoje imię.²⁴ Rozróżnia ton głosu – na pieszczotliwy reaguje uśmiechem, a na podniesiony płaczem.²² Około 9. miesiąca pojawia się kluczowy dla komunikacji
  gest wskazywania palcem, którym dziecko zaczyna pokazywać swoje intencje i kierować uwagę dorosłego.¹⁵
• 10-12 miesięcy: Pojawiają się pierwsze słowa wypowiadane ze zrozumieniem, najczęściej „mama”, „tata”, „baba”, „daj”.¹ Dziecko zaczyna także powtarzać słowa zasłyszane w otoczeniu (tzw.
  echolalie).²² Należy pamiętać, że na tym etapie rozumienie mowy (mowa bierna) znacznie wyprzedza umiejętność mówienia (mowę czynną).²²

Okres Wyrazu (1-2 lata): Eksplozja Słownictwa

To czas, gdy dziecko odkrywa, że słowa mają moc i zaczyna aktywnie budować swój leksykon.

• 12-18 miesięcy: Dziecko używa tzw. holofraz, czyli zdań jednowyrazowych, gdzie jedno słowo w połączeniu z gestem i kontekstem sytuacyjnym wyraża całą myśl (np. słowo „am” i wskazanie na miskę oznacza „chcę jeść”).⁹ W jego słowniku pojawia się coraz więcej wyrazów dźwiękonaśladowczych (onomatopei), takich jak „hau-hau” (pies) czy „brum-brum” (samochód).²¹ Wyrazy są często upraszczane – dziecko wymawia tylko pierwszą lub ostatnią sylabę (np. „da” zamiast „daj”).¹
• 18-24 miesiące: Wiele dzieci doświadcza w tym okresie tzw. „eksplozji słów” – ich słownik gwałtownie się powiększa, a tempo nauki nowych wyrazów jest imponujące.²⁷ Maluch zaczyna łączyć dwa wyrazy w
  proste zdania, np. „mama am”, „tata pa”, „daj pić”.¹⁹ Potrafi już wymówić wszystkie samogłoski oraz proste spółgłoski, takie jak
  p,b,m,t,d,n,ł.¹⁷

Okres Zdania (2-3 lata): Narodziny Gramatyki

To czas dynamicznego rozwoju składni. Dziecko zaczyna tworzyć coraz bardziej skomplikowane konstrukcje gramatyczne.

• Dziecko buduje zdania proste, złożone z 2-3 wyrazów, a pod koniec tego okresu również dłuższe.¹ Pojawiają się pierwsze zdania pytające („Co to?”) i rozkazujące.
• Jego mowa staje się coraz bardziej zrozumiała nie tylko dla najbliższych, ale i dla osób z zewnątrz.¹⁸ Zasób słów może sięgać nawet 1000 wyrazów.²⁸
• W repertuarze artykulacyjnym pojawiają się nowe głoski: w,f oraz ich zmiękczone odpowiedniki, a także sˊ,zˊ,cˊ,dzˊ,l,k,g,ch.¹⁷ Trudniejsze głoski, takie jak
  s,z,c,dz czy sz,z˙,cz,dz˙ oraz r, są wciąż zastępowane łatwiejszymi (np. s przez sˊ, r przez l lub j). Jest to całkowicie normalne zjawisko rozwojowe.¹

Okres Swoistej Mowy Dziecięcej (3-7 lat): Doskonalenie Języka

Jest to najdłuższy okres, w którym dziecko doskonali wszystkie podsystemy języka – od artykulacji, przez gramatykę, po słownictwo.

• 3-4 lata: Dziecko zaczyna budować zdania złożone i prowadzić proste rozmowy. To wiek pytań – maluch nieustannie pyta „dlaczego?”.²⁰ Charakterystyczne dla tego okresu są
  neologizmy dziecięce (np. „zatelefonić” od „telefonować”) oraz błędy gramatyczne, które świadczą o kreatywnym podejściu do języka i są naturalnym etapem jego nauki.²² Utrwala się wymowa głosek syczących:
  s,z,c,dz.¹
• 4-5 lat: Mowa dziecka jest już w pełni zrozumiała. Zaczynają pojawiać się głoski szumiące: sz,z˙,cz,dz˙. Początkowo mogą być one jeszcze zastępowane głoskami syczącymi (s,z,c,dz), co jest nazywane seplenieniem fizjologicznym i nie powinno budzić niepokoju.¹ W tym okresie może pojawić się również najtrudniejsza polska głoska –
  r.¹ Dziecko potrafi opowiadać krótkie historyjki i mówić o przeszłości i przyszłości.²⁰
• 5-6 lat: Następuje utrwalenie prawidłowej wymowy głosek szumiących (sz,z˙,cz,dz˙) oraz głoski r.¹ Dziecko powinno już poprawnie artykułować wszystkie dźwięki mowy. Rozwija się także jego
  świadomość językowa – potrafi np. podzielić wyraz na sylaby, a czasem nawet na głoski, czy znaleźć rymujące się słowa.²²
• 7 lat: Rozwój mowy uznaje się za zakończony. Dziecko ma opanowaną technikę mówienia, poprawnie artykułuje wszystkie głoski i swobodnie posługuje się złożonymi strukturami gramatycznymi.¹

Poniższa tabela syntetyzuje kluczowe umiejętności na poszczególnych etapach.

Tabela 1: Kamienie Milowe w Rozwoju Mowy Dziecka (0-7 lat)

Wiek	Rozumienie mowy (mowa bierna)	Ekspresja (mowa czynna)	Artykulacja (jakie głoski?)
0-3 mies.	Uspokaja się na dźwięk znajomego głosu, reaguje na głośne dźwięki.29	Komunikuje się zróżnicowanym krzykiem, pojawia się głużenie (np. „agh”, „gli”).30	Dźwięki gardłowe, samogłoskopodobne.23
3-6 mies.	Odwraca głowę w stronę źródła dźwięku, reaguje na ton głosu.30	Pojawia się gaworzenie – powtarzanie sylab (np. „ma-ma”, „ba-ba”).19	Samogłoski, spółgłoski wargowe (p,b,m).21
6-9 mies.	Reaguje na swoje imię, rozumie proste zakazy (np. „nie wolno”) i gesty (np. „pa-pa”).24	Używa głosu, by zwrócić na siebie uwagę, pojawia się gest wskazywania palcem.20	Coraz więcej spółgłosek (t,d,n,k,g).24
9-12 mies.	Rozumie proste polecenia („daj misia”), wskazuje nazywane przedmioty i osoby.20	Pojawiają się pierwsze słowa ze zrozumieniem („mama”, „tata”, „daj”).25	Samogłoski ustne (a,e,i,o,u,y), spółgłoski (p,b,m,t,d,n).26
1-1.5 roku	Rozumie znacznie więcej słów niż potrafi wypowiedzieć, wskazuje części ciała.22	Używa ok. 50 słów, głównie rzeczowników i onomatopei („hau”, „miau”); wypowiedzi jednowyrazowe.25	Pojawiają się: ł,j,sˊ,cˊ.22
1.5-2 lata	Wykonuje dwuelementowe polecenia („weź misia i daj tacie”).30	„Eksplozja słownictwa” (do 300-400 słów), buduje proste zdania dwuwyrazowe („mama daj”).17	Pojawiają się: k,g,w,f i ich zmiękczenia.17
2-3 lata	Rozumie proste zdania i pytania („Gdzie jest lala?”).10	Buduje zdania proste (3-4 wyrazowe), zadaje pytania „co to?”, używa zaimków, liczy do 2-3.28	Pojawiają się: l,sˊ,zˊ,cˊ,dzˊ,nˊ. Trudniejsze głoski są zastępowane.28
3-4 lata	Rozumie dłuższe polecenia i proste historyjki.29	Buduje zdania złożone, zadaje mnóstwo pytań („dlaczego?”), opowiada, co robił.20	Utrwalają się: s,z,c,dz. Głoski szumiące i r mogą być zastępowane.22
4-5 lat	Rozumie zależności przyczynowo-skutkowe, wykonuje złożone polecenia.22	Mowa jest płynna i zrozumiała, opowiada dłuższe historie, używa bogatego słownictwa.29	Pojawiają się głoski szumiące: sz,z˙,cz,dz˙ oraz głoska r.1
5-7 lat	Rozumie abstrakcyjne pojęcia, żarty, morał bajki.29	Mowa w pełni ukształtowana gramatycznie i artykulacyjnie, swobodnie prowadzi rozmowę.20	Wszystkie głoski języka polskiego powinny być wymawiane poprawnie.21

Twoja Rola jest Kluczowa: Jak Mądrze Wspierać Rozwój Mowy Dziecka?

Rodzice są pierwszymi i najważniejszymi nauczycielami mowy. To Państwa zaangażowanie, cierpliwość i codzienne interakcje tworzą środowisko, w którym język może rozkwitnąć. Co istotne, nawet gdy dziecko jeszcze nie mówi, jego mózg intensywnie pracuje, chłonąc słowa i tworząc językowe mapy.²² Każda rozmowa, piosenka czy przeczytana książka to inwestycja w jego przyszłą komunikację. Dlatego nie należy się zniechęcać brakiem natychmiastowej werbalnej odpowiedzi – Państwa wysiłek buduje fundamenty rozumienia, bez których mowa czynna nie mogłaby się pojawić.

Oto cztery proste, ale niezwykle skuteczne zasady, które można wdrożyć w codziennym życiu:

Zasada 1: Bądź Wzorem i Rozmówcą

Dziecko uczy się przez naśladowanie. Mówiąc do niego dużo, powoli, wyraźnie i poprawnie gramatycznie, dostarczają mu Państwo najlepszego możliwego wzorca.¹⁵ Należy unikać nadmiernego spieszczania i używania tzw. „języka nianiek” (np. „pijemy piciu”), ponieważ utrwala to nieprawidłowe wzorce wymowy i gramatyki.³ Ważne jest również, aby traktować dziecko jak partnera w rozmowie – po swojej wypowiedzi warto zrobić pauzę i dać mu szansę na reakcję, nawet jeśli będzie to tylko uśmiech, gest czy gaworzenie.¹⁶

Zasada 2: Podążaj za Dzieckiem

Najskuteczniejsza nauka to ta, która wynika z autentycznego zainteresowania. Zamiast narzucać tematy, warto podążać za uwagą dziecka. Gdy maluch wskazuje palcem na psa, należy to wykorzystać i powiedzieć: „Tak, to jest pies. Pies robi hau-hau”.¹⁵ Kiedy dziecko samo wypowie słowo, np. „piłka”, można rozwinąć jego komunikat: „Tak, to jest duża, czerwona piłka. Chcesz się pobawić piłką?”.¹⁶ Taka strategia, nazywana dostrajaniem się, pokazuje dziecku, że jego komunikaty są ważne i zachęca do dalszych prób.

Zasada 3: Czytajcie, Śpiewajcie, Rymujcie

Codzienne, głośne czytanie książek to jedno z najpotężniejszych narzędzi wspierających rozwój mowy. Wzbogaca słownictwo, uczy prawidłowych struktur zdaniowych, rozwija wyobraźnię i buduje więź.¹⁶ Warto podczas czytania wskazywać palcem na ilustracje i odpowiadające im słowa, co pomaga zrozumieć związek między słowem mówionym a pisanym.¹⁶ Równie cenne jest wspólne śpiewanie piosenek i recytowanie prostych wierszyków czy wyliczanek. Rytm i melodia ułatwiają zapamiętywanie słów i uczą prawidłowej intonacji języka.¹⁵

Zasada 4: Bawcie się Dźwiękami i Ruchem

Nauka mowy to nie tylko siedzenie przy książce. Naturalnym pomostem do pierwszych słów są zabawy dźwiękonaśladowcze – naśladowanie odgłosów zwierząt, pojazdów czy przedmiotów z otoczenia.²² Niezwykle ważna jest także stymulacja motoryki małej. Badania pokazują, że ośrodki w mózgu odpowiedzialne za ruchy rąk znajdują się w bliskim sąsiedztwie ośrodków mowy. Dlatego zabawy paluszkowe (np. „Sroczka kaszkę warzyła”), rysowanie, lepienie z plasteliny czy nawlekanie koralików pośrednio stymulują rozwój mowy.³²

Czerwone Flagi – Kiedy Rozwój Mowy Powinien Zaniepokoić?

Chociaż każde dziecko ma własne tempo rozwoju, istnieją pewne sygnały ostrzegawcze, tzw. „czerwone flagi”, które powinny skłonić rodziców do konsultacji ze specjalistą. Wczesne wykrycie ewentualnych trudności i szybka interwencja dają największe szanse na skuteczną pomoc.

Okres Niemowlęcy (0-12 miesięcy)

• Dziecko nie reaguje na głośne dźwięki, nie odwraca głowy w ich stronę po 4-6 miesiącu życia.⁷
• Nie pojawia się głużenie.
• W okolicach 6-7 miesiąca nie pojawia się gaworzenie.¹⁰
• Występują uporczywe problemy z karmieniem: dziecko krztusi się, ulewa, ssanie jest nieefektywne lub bolesne.¹⁰
• Dziecko unika kontaktu wzrokowego, nie odwzajemnia uśmiechu.¹²
• Około 9-12 miesiąca nie pojawia się gest wskazywania palcem.²⁰
• Po ukończeniu 1. roku życia dziecko nie reaguje na swoje imię.⁷

Drugi Rok Życia (1-2 lata)

• Dziecko nie wypowiada pierwszych słów w okolicach 12-15 miesiąca.³⁸
• Porozumiewa się głównie za pomocą gestów i mimiki, nie podejmując prób wokalizacji.¹⁰
• Jego słownik nie powiększa się, używa stale tych samych kilku słów.⁴²
• W wieku 24 miesięcy nie łączy wyrazów w proste, dwuwyrazowe zdania.⁴²
• Nie rozumie prostych poleceń słownych, jeśli nie są wsparte gestem.⁷

Wiek Przedszkolny (3-5 lat)

• Mowa dziecka jest w dużej mierze niezrozumiała dla osób spoza najbliższej rodziny.¹⁰
• Dziecko wsuwa język między zęby podczas mówienia lub w spoczynku (tzw. seplenienie międzyzębowe).¹⁰
• Dźwięki mowy są wyraźnie zniekształcone (deformowane), a nie tylko zastępowane innymi, łatwiejszymi głoskami.⁷
• Dziecko unika mówienia, wycofuje się z kontaktów z rówieśnikami lub frustruje się przy próbach komunikacji.⁴⁵
• Stale oddycha przez usta, śpi z otwartą buzią, chrapie.⁸

Wiek Szkolny (6-7 lat)

• Dziecko nadal nie wymawia poprawnie wszystkich głosek, zwłaszcza sz,z˙,cz,dz˙ oraz r.²⁸
• Jego wypowiedzi są niegramatyczne, ma trudności z budowaniem zdań złożonych.
• Pojawiają się problemy z nauką czytania i pisania, które często mają podłoże w zaburzeniach językowych.⁴⁶

Poniższa tabela stanowi praktyczną listę kontrolną, która może pomóc w podjęciu decyzji o konsultacji.

Tabela 2: Sygnały Alarmowe w Rozwoju Komunikacji – Kiedy do Specjalisty?

Wiek Dziecka	Niepokojący Objaw	Możliwe Przyczyny (w uproszczeniu)	Zalecane Działanie
Do 6. mies.	Brak reakcji na dźwięki, brak gaworzenia, problemy z karmieniem.	Niedosłuch, zaburzenia napięcia mięśniowego, problemy neurologiczne.	Konsultacja z pediatrą, badanie słuchu, konsultacja neurologopedyczna.
Około 1. roku	Brak gestu wskazywania palcem, brak reakcji na imię, brak pierwszych słów.	Opóźnienie rozwoju komunikacji, niedosłuch, zaburzenia neurorozwojowe.	Konsultacja z pediatrą, logopedą/neurologopedą.
W wieku 2 lat	Nie łączy słów w proste zdania, mowa niezrozumiała, ubogi słownik.	Opóźniony rozwój mowy (ORM), niedosłuch, problemy z aparatem mowy.	Konsultacja logopedyczna, badanie słuchu, ocena wędzidełka.
W wieku 3-4 lat	Mowa niezrozumiała dla obcych, wsuwanie języka między zęby, unikanie mówienia.	Wady wymowy (np. seplenienie), nieprawidłowy tor oddechowy, problemy emocjonalne.	Konsultacja logopedyczna, ewentualnie konsultacja z laryngologiem (migdałki) lub psychologiem.
W wieku 5-7 lat	Utrzymujące się wady wymowy (np. brak głoski r), trudności w nauce czytania.	Utrwalona wada wymowy, ryzyko dysleksji.	Konsultacja logopedyczna, ocena gotowości szkolnej.

Gdy Pojawiają się Trudności: Przegląd Najczęstszych Zaburzeń Mowy

Gdy rozwój mowy nie przebiega zgodnie z oczekiwaniami, specjalista może postawić diagnozę. Zrozumienie, co oznaczają poszczególne terminy, pomaga rodzicom lepiej odnaleźć się w procesie terapeutycznym i zmniejsza lęk przed nieznanym.

• Opóźniony Rozwój Mowy (ORM): To ogólne określenie sytuacji, w której mowa dziecka pojawia się znacznie później lub rozwija się wolniej niż u rówieśników.⁴⁷ Specjaliści rozróżniają dwa główne typy:

• Samoistny ORM (SORM): Często nazywany prostym opóźnionym rozwojem mowy. Wynika z indywidualnego, wolniejszego tempa dojrzewania układu nerwowego. Rozwój intelektualny i rozumienie mowy są zazwyczaj w normie. Ten typ opóźnienia często z czasem się wyrównuje przy odpowiedniej stymulacji.⁴⁷
• Niesamoistny ORM (NORM): W tym przypadku opóźnienie mowy jest objawem innego, głębszego problemu, takiego jak niedosłuch, uszkodzenie OUN, niepełnosprawność intelektualna czy zaburzenia ze spektrum autyzmu. Wymaga on kompleksowej diagnozy i terapii wielu specjalistów.⁴⁷
• Wady Wymowy (Dyslalia): To najczęściej występująca grupa zaburzeń mowy, polegająca na nieprawidłowej realizacji (artykulacji) jednej lub wielu głosek.⁴⁹ Wady te można podzielić na:

• Substytucje (zastępowanie): Dziecko zastępuje głoskę trudniejszą do wymówienia głoską łatwiejszą, np. mówi „lyba” zamiast „ryba”. W pewnym wieku jest to zjawisko fizjologiczne.⁵¹
• Deformacje (zniekształcanie): Głoska jest realizowana w sposób nieprawidłowy, niezgodny z normą fonetyczną języka polskiego, np. „r” gardłowe (francuskie) lub wibracja policzka. Deformacje zawsze wymagają interwencji logopedycznej.⁴⁴
• Elizje (opuszczanie): Głoska jest całkowicie pomijana w wymowie, np. „yba” zamiast „ryba”.⁵²
  
  Najczęstsze dyslalie to seplenienie (sygmatyzm – nieprawidłowa wymowa głosek s,z,c,dz,sˊ,zˊ,cˊ,dzˊ,sz,z˙,cz,dz˙), reranie (rotacyzm – nieprawidłowa wymowa głoski r) oraz mowa bezdźwięczna (zamiana głosek dźwięcznych na ich bezdźwięczne odpowiedniki, np. „fota” zamiast „woda”).10
• Afazja Dziecięca: Jest to specyficzne i złożone zaburzenie mowy spowodowane uszkodzeniem struktur mózgowych odpowiedzialnych za funkcje językowe.² Wyróżnia się:

• Afazję rozwojową (wrodzoną): Gdy uszkodzenie mózgu nastąpiło w okresie prenatalnym, okołoporodowym lub w pierwszych miesiącach życia, zanim mowa zdążyła się rozwinąć.⁵⁵
• Afazję nabytą: Gdy dziecko, które do pewnego momentu rozwijało się prawidłowo, utraciło częściowo lub całkowicie zdolność mówienia i/lub rozumienia mowy w wyniku urazu głowy, choroby neurologicznej czy neuroinfekcji.⁵⁵
  
  W zależności od lokalizacji uszkodzenia, afazja może mieć charakter głównie motoryczny (dziecko rozumie mowę, ale ma ogromne trudności z mówieniem) lub sensoryczny (dziecko mówi, ale jego mowa jest agramatyczna, a przede wszystkim ma duże problemy z rozumieniem tego, co mówią inni).54
• Niepłynność Mowy i Jąkanie: Ważne jest, aby odróżnić rozwojową niepłynność mowy od jąkania. Niepłynność jest zjawiskiem fizjologicznym, typowym dla dzieci w wieku 3-4 lat. Myśli dziecka biegną wtedy szybciej niż jego aparat mowy jest w stanie je wypowiedzieć, co skutkuje powtórzeniami sylab czy całych wyrazów (np. „Ja, ja, ja chcę pić”).²⁹
  Jąkanie natomiast jest zaburzeniem komunikacji, w którym oprócz powtórzeń występują bloki (niemożność wypowiedzenia słowa) oraz współruchy i skurcze mięśni twarzy i ciała. Jąkanie zawsze wymaga specjalistycznej terapii.²

Kto Może Pomóc? Logopeda vs. Neurologopeda

Kiedy rodzic zdecyduje się szukać pomocy, często staje przed dylematem: do kogo się udać? Choć obie specjalizacje zajmują się mową, ich kompetencje i zakres działania są różne. Wybór odpowiedniego specjalisty jest kluczowy dla skuteczności terapii.

Logopeda – Specjalista od Prawidłowej Wymowy i Komunikacji

Logopeda to specjalista, który zajmuje się diagnozą, profilaktyką i terapią zaburzeń komunikacji językowej. Jego głównym obszarem działania są:

• Wady wymowy (dyslalie): takie jak seplenienie, rotacyzm, mowa bezdźwięczna czy nieprawidłowa realizacja innych głosek.⁵⁸
• Prosty opóźniony rozwój mowy (SORM): stymulowanie rozwoju mowy u dzieci, które mówią mało lub zaczęły mówić później, ale ich rozwój w innych sferach jest harmonijny.⁶⁰
• Zaburzenia płynności mowy: terapia jąkania i giełkotu (mowy bełkotliwej, zbyt szybkiej).⁶⁰
• Problemy z dykcją i emisją głosu: praca nad wyrazistością i jakością mowy.⁵⁸

Logopeda najczęściej pracuje z dziećmi w wieku przedszkolnym i szkolnym, skupiając się na korygowaniu już istniejących, nieprawidłowych nawyków artykulacyjnych.⁵⁹

Neurologopeda – Specjalista od Mowy na Styku z Neurologią

Neurologopeda to logopeda, który ukończył dodatkową, szerszą specjalizację, łączącą wiedzę logopedyczną z neurologią, neurofizjologią i neonatologią.⁵⁸ Jego kompetencje są niezbędne, gdy problemy z mową i komunikacją wynikają z uszkodzenia lub dysfunkcji ośrodkowego układu nerwowego.⁵

Neurologopeda jest często pierwszym specjalistą, do którego powinien trafić rodzic zaniepokojony rozwojem niemowlęcia. Jego praca zaczyna się na długo przed pojawieniem się wad wymowy. Do jego pacjentów należą:

• Niemowlęta i noworodki: z problemami ze ssaniem, połykaniem, gryzieniem; wcześniaki; dzieci z obciążonym wywiadem okołoporodowym.¹¹
• Dzieci z zaburzeniami neurologicznymi: afazją, dyzartrią (zaburzenia mowy wynikające z porażenia mięśni aparatu artykulacyjnego), mózgowym porażeniem dziecięcym.⁵⁹
• Dzieci z całościowymi zaburzeniami rozwoju: ze spektrum autyzmu, zespołami genetycznymi.⁴⁶
• Dzieci z niesamoistnym opóźnionym rozwojem mowy (NORM).¹⁰

Neurologopeda nie tylko koryguje mowę, ale przede wszystkim szuka jej neurologicznego podłoża i pracuje nad usprawnieniem fundamentalnych funkcji, które są dla mowy warunkiem koniecznym.

Tabela 3: Logopeda czy Neurologopeda – Do Kogo się Zwrócić?

Obserwowany Problem	Najprawdopodobniej Potrzebujesz Pomocy…	Dlaczego?
Moje 4-letnie dziecko mówi „syba” zamiast „ryba” i „safa” zamiast „szafa”.	Logopedy	Są to typowe wady wymowy (substytucje), które koryguje się poprzez ćwiczenia artykulacyjne i słuchowe.59
Moje 3-miesięczne niemowlę męczy się przy karmieniu, wylewa mu się mleko, słychać cmokanie.	Neurologopedy	Problemy z karmieniem mogą świadczyć o nieprawidłowym napięciu mięśniowym lub zaburzeniach odruchów oralnych, co jest domeną wczesnej interwencji neurologopedycznej.11
Mój 2,5-latek prawie nie mówi, nie naśladuje dźwięków, unika kontaktu wzrokowego.	Neurologopedy (jako pierwszy krok)	Brak mowy połączony z trudnościami w sferze społecznej wymaga szerokiej diagnozy w celu wykluczenia zaburzeń neurorozwojowych.61
Moje 5-letnie dziecko jąka się, zacina, zwłaszcza gdy się denerwuje.	Logopedy	Terapia jąkania, obejmująca ćwiczenia oddechowe, techniki płynności mowy i pracę nad emocjami, to standardowa kompetencja logopedy.60
Moje dziecko miało uraz głowy i przestało mówić.	Neurologopedy	Utrata nabytych umiejętności językowych (afazja nabyta) wymaga specjalistycznej terapii neurologopedycznej, często w zespole z neurologiem i fizjoterapeutą.59

Domowy Gabinet Logopedyczny: Zestaw Ćwiczeń i Zabaw Wspierających Terapię

Terapia logopedyczna to nie tylko spotkania w gabinecie. Kluczem do sukcesu jest systematyczna praca w domu. Poniższe ćwiczenia, przedstawione w formie zabawy, pomogą Państwu wspierać terapię lub po prostu stymulować prawidłowy rozwój mowy dziecka. Należy pamiętać, aby ćwiczyć krótko, ale regularnie, i zawsze chwalić dziecko za wysiłek, a nie tylko za efekt.⁶⁵

Ćwiczenia Oddechowe (Fundament Mowy)

Prawidłowy oddech to podstawa czystego i donośnego głosu.

• Bańki i wiatraczki: Dmuchanie baniek mydlanych, piórek, małych kulek z waty czy wprawianie w ruch wiatraczka to świetny trening wydłużania fazy wydechowej.⁸
• Burza w szklance: Dmuchanie przez słomkę do kubka z wodą i robienie bąbelków uczy kontroli nad strumieniem powietrza.⁶⁶
• Papierkowi kurierzy: Przenoszenie małych skrawków papieru za pomocą słomki (zasysając je) wzmacnia mięśnie potrzebne do mówienia.⁶⁸

Gimnastyka Buzi i Języka (Ćwiczenia Artykulacyjne)

Te zabawy usprawniają wargi, język, policzki i podniebienie. Warto wykonywać je przed lustrem.

• Ćwiczenia warg:

• Rybka i uśmiech: Naprzemienne robienie „rybiego dzióbka” i szerokiego uśmiechu.⁶⁹
• Pojazdy ratunkowe: Przesadna wymowa samogłosek w sekwencjach: „i-u-i-u” (policja), „e-o-e-o” (karetka).⁶⁹
• Buziaki: Głośne cmokanie i przesyłanie buziaków.⁶⁶
• Ćwiczenia języka:

• Malarz: „Malowanie” językiem podniebienia (sufitu), wewnętrznej strony policzków (ścian) i zębów (płotu).⁷¹
• Liczenie zębów: Dotykanie czubkiem języka każdego zęba po kolei, przy szeroko otwartych ustach.⁷⁰
• Konik: Głośne kląskanie językiem, naśladując odgłos końskich kopyt.⁸
• Koci grzbiet: Oparcie czubka języka o dolne zęby i wypychanie jego środkowej części do góry, tworząc łuk.⁶⁹
• Ćwiczenia policzków:
• Gruby miś i chudy zajączek: Naprzemienne nadymanie policzków i wciąganie ich do środka.⁶⁵

Ćwiczenia Słuchowe (Ucho Musi Słyszeć)

Sprawny słuch fonemowy, czyli umiejętność różnicowania dźwięków mowy, jest kluczowy dla poprawnej wymowy.

• Co to za dźwięk?: Rozpoznawanie odgłosów z otoczenia (szczekanie psa, dzwonek do drzwi, odkurzacz) lub z nagrań.⁸
• Sylaby i głoski: Wyklaskiwanie sylab w wyrazach, a ze starszymi dziećmi – zabawa w wyszukiwanie słów zaczynających się lub kończących na określoną głoskę (np. „Co zaczyna się na s?”).⁷⁰
• Zabawa w rymy: Wyszukiwanie par rymujących się słów (np. kotek-płotek).⁶⁶

Zabawy Stymulujące Całościowo

• Opowiadania logopedyczne: Czytanie historyjek, w których dziecko wykonuje językiem i wargami ruchy opisywane w tekście (np. „Języczek wybrał się na wycieczkę…”).⁶⁷
• Gry planszowe i karciane: Na rynku dostępnych jest wiele gier logopedycznych, takich jak memory, domino obrazkowe czy gry typu „Zgadnij, kto to?”, które w atrakcyjny sposób łączą zabawę z nauką.³⁵
• Teatrzyki i odgrywanie ról: Zabawa w sklep, lekarza czy dom to doskonała okazja do ćwiczenia dialogu, budowania zdań i używania języka w kontekście społecznym.³⁴

Każde Słowo Ma Znaczenie

Rozwój mowy to proces złożony i indywidualny. Każde dziecko podąża własną ścieżką, a Państwa zadaniem jest mądre i cierpliwe towarzyszenie mu w tej drodze. Pamiętajmy, że choć istnieją normy i kamienie milowe, na które warto zwracać uwagę, nie należy wpadać w panikę z powodu niewielkich odstępstw.³

Najważniejsza jest Państwa uważność i rola, jaką odgrywacie w stymulowaniu i wspieraniu komunikacji od pierwszych dni życia.³² Nie należy czekać, aż „problem sam minie” lub „dziecko z tego wyrośnie”. Wczesna diagnoza i interwencja dają najlepsze i najszybsze rezultaty, zapobiegając utrwalaniu się nieprawidłowych wzorców i wtórnym problemom emocjonalnym.¹

Jeśli cokolwiek w rozwoju mowy Państwa dziecka budzi niepokój, warto zaufać swojej intuicji. To Wy jesteście najlepszymi ekspertami od swojego dziecka. Nasi specjaliści w Olinek są tutaj, aby odpowiedzieć na Państwa pytania, przeprowadzić profesjonalną diagnozę i wesprzeć Was na każdym etapie tej niezwykłej podróży. Zapraszamy do umówienia się na konsultację – wspólnie dajmy Państwa dziecku najlepszy start w świat komunikacji.

Cytowane prace

1. Etapy Rozwoju Mowy Dziecka – Positive Therapy, otwierano: lipca 29, 2025, https://positive-therapy.pl/2022/10/07/etapy-rozwoju-mowy-dziecka/
2. Zaburzenia mowy: rodzaje, leczenie – MindHealth Centrum Zdrowia Psychicznego, otwierano: lipca 29, 2025, https://mindhealth.pl/co-leczymy/zaburzenia-mowy
3. Kiedy dziecko zaczyna mówić i jak mu pomóc w nabyciu tej umiejętności? – aptelia.pl, otwierano: lipca 29, 2025, https://www.aptelia.pl/czytelnia/a656-Kiedy_dziecko_zaczyna_mowic_i_jak_mu_pomoc_w_nabyciu_tej_umiejetnosci
4. Opóźniony rozwój mowy przyczyny, diagnoza i metody wsparcia – Otolaryngolodzy24, otwierano: lipca 29, 2025, https://otolaryngolodzy24.pl/opozniony-rozwoj-mowy-przyczyny-diagnoza-i-metody-wsparcia/
5. Neurologopeda: z logopedą na drodze do zdrowia mowy, otwierano: lipca 29, 2025, https://www.ire-studia.edu.pl/neurologopeda-z-logopeda-na-drodze-do-zdrowia-mowy/
6. Moje dziecko mówi niewyraźnie – Dobry logopeda, otwierano: lipca 29, 2025, https://www.dobrylogopeda.edu.pl/poradnik-pacjenta/moje-dziecko-mowi-niewyraznie
7. Rozwój mowy dziecka – etapy i co może niepokoić? – SUPER-ego Wrocław, otwierano: lipca 29, 2025, https://www.superego.com.pl/rozwoj-mowy-dziecka-od-czego-zalezy-co-moze-niepokoic/
8. – ,, GIĘTKI JĘZYK , PROSTE SŁOWA ” – zabawy logopedyczne – Szkolnastrona.pl, otwierano: lipca 29, 2025, https://gpochraniew.szkolnastrona.pl/p,147,gietki-jezyk-proste-slowa-zabawy-logopedyczne
9. Etapy rozwoju mowy dziecka – Consilia – psychoterapia.plus, otwierano: lipca 29, 2025, https://psychoterapia.plus/etapy-rozwoju-mowy-dziecka/
10. Logopedia – Logopeda Pruszków – Centrum Rehabilitacji Kinesi, otwierano: lipca 29, 2025, https://kinesi.pl/logopedia.html
11. Kiedy do neurologopedy | LogoPatka, otwierano: lipca 29, 2025, https://logopatka.pl/kiedy-do-neurologopedy/
12. CZERWONE FLAGI – Co powinno nas zaniepokoić w kontekście rozwoju dziecka, otwierano: lipca 29, 2025, https://www.przedczasem.org/czerwone-flagi-co-powinno-nas-zaniepokoic-w-rozwoju-dziecka/
13. Opóźniony rozwój mowy. Skąd wiedzieć, że mamy powód do niepokoju? – Meritum Sosnowiec, otwierano: lipca 29, 2025, https://www.fundacjameritum.com/blog/opozniony-rozwoj-mowy-skad-wiedziec-ze-mamy-powod-do-niepokoju
14. Opóźniony rozwój mowy u dziecka: przyczyny, diagnoza i terapia – Fiklon Kraków, otwierano: lipca 29, 2025, https://fiklon.pl/opozniony-rozwoj-mowy/
15. 9 sposobów na wspieranie rozwoju mowy dziecka – MOWOLOGIA, otwierano: lipca 29, 2025, https://mowologia.pl/artykuly/sposoby-wspierania-rozwoju-mowy-dziecka.html
16. Rozwój mowy dziecka – 7 sposobów – Poradnia FOCUS, otwierano: lipca 29, 2025, https://wspomaganie-rozwoju.pl/blog/rozwoj-mowy-dziecka/
17. Etapy rozwoju mowy dziecka – Gabinet edukacyjno-terapeutyczny, otwierano: lipca 29, 2025, https://www.terapiadziecieca.com/wiedza/etapy-rozwoju-mowy-dziecka
18. ETAPY ROZWOJU MOWY, otwierano: lipca 29, 2025, http://www.poradnia-pleszew.org.pl/pdf/etroz.pdf
19. Kiedy dziecko zaczyna mówić? – Philips, otwierano: lipca 29, 2025, https://www.philips.pl/c-e/blog/matka-i-dziecko/rozwoj/kiedy-dziecko-zaczyna-mowic.html
20. Rozwój mowy u dzieci — od malucha do przedszkolaka – Gabinet Kocham Mówić, otwierano: lipca 29, 2025, https://kocham-mowic.pl/rozwoj-mowy-dziecka/
21. 4 główne etapy rozwoju mowy dziecka – MOWOLOGIA, otwierano: lipca 29, 2025, https://mowologia.pl/artykuly/etapy-rozwoju-mowy-dziecka.html
22. Etapy rozwoju mowy dziecka – enel-med, otwierano: lipca 29, 2025, https://enel.pl/enelzdrowie/ciaza-i-dziecko/rozwoj-mowy-dziecka
23. Rozwój mowy od narodzin do 7 roku życia, otwierano: lipca 29, 2025, https://pzp.edu.pl/wp-content/uploads/2015/10/Rozwoj-mowy-od-narodzin-do-7-roku-%C5%BCycia.pdf
24. Etapy rozwoju mowy dziecka. – Pegaz.la, otwierano: lipca 29, 2025, https://pegaz.la/etapy-rozwoju-mowy-dziecka/
25. Pierwsze słowo − kiedy dziecko powinno zacząć mówić? – zdrowystartwprzyszlosc.pl, otwierano: lipca 29, 2025, https://www.zdrowystartwprzyszlosc.pl/pierwsze-slowo-kiedy-dziecko-powinno-zaczac-mowic
26. Logopedia – Rozwój mowy dziecka | Szkoła Podstawowa im. Jana Czesława Tajcherta w Czuryłach, otwierano: lipca 29, 2025, https://spczuryly.edupage.org/a/logopedia?eqa=dGV4dD10ZXh0L3RleHQ1JnN1YnBhZ2U9Mg%3D%3D
27. Kiedy dziecko zaczyna mówić? Czyli o tym, jak wspierać malucha w rozwoju mowy!, otwierano: lipca 29, 2025, https://www.link4mama.pl/artykuly/kiedy-dziecko-zaczyna-mowic
28. Rozwój mowy dziecka w wieku przedszkolnym – Zespół Szkolno-Przedszkolny w Konarach, otwierano: lipca 29, 2025, http://zskonary.szkolnastrona.pl/index.php?c=article&id=624
29. Kamienie milowe w rozwoju mowy dziecka – Przedszkole nr 148 „Kraina Wartości” w Warszawie, otwierano: lipca 29, 2025, https://przedszkole148.waw.pl/kamienie-milowe-w-rozwoju-mowy-dziecka-od-0-do-6-roku-zycia/
30. Kamienie milowe w rozwoju mowy dziecka – Poradnik Gemini, otwierano: lipca 29, 2025, https://gemini.pl/poradnik/artykul/kamienie-milowe-w-rozwoju-mowy-dziecka/
31. Kiedy dziecko zaczyna mówić i jak mu pomóc? Rozwój mowy u dzieci – Kapitan Nauka, otwierano: lipca 29, 2025, https://www.kapitannauka.pl/blog/aktualnosci/kiedy-dziecko-zaczyna-mowic-i-jak-mu-pomoc-rozwoj-mowy-u-dzieci
32. Co zrobić, aby jak najlepiej stymulować rozwój mowy u najmłodszych? – DOZ.pl, otwierano: lipca 29, 2025, https://www.doz.pl/czytelnia/a16878-Co_zrobic_aby_jak_najlepiej_stymulowac_rozwoj_mowy_u_najmlodszych
33. 8 zabaw i aktywności wspierających rozwój mowy, które Was zaskoczą – matkawariatka.pl, otwierano: lipca 29, 2025, https://matkawariatka.pl/8-zabaw-i-aktywnosci-wspierajacych-rozwoj-mowy-ktore-was-zaskocza/
34. Najlepsze zabawy stymulujące rozwój mowy dziecka – ćwiczcie razem – Novakid, otwierano: lipca 29, 2025, https://www.novakid.pl/blog/zabawy-stymulujace-rozwoj-mowy/
35. Ćwiczenia logopedyczne w domu – Dobry logopeda, otwierano: lipca 29, 2025, https://www.dobrylogopeda.edu.pl/poradnik-pacjenta/cwiczenia-logopedyczne-w-domu
36. 10 zabaw wspierających rozwój niemowląt – Pani Logopedyczna, otwierano: lipca 29, 2025, https://panilogopedyczna.pl/2021/05/10-zabaw-wspierajacych-rozwoj-niemowlat/
37. Rozwój niemowlaka – ważne etapy rozwoju dziecka | Zdrowie i rozwój maluszka | Hipp Bio, otwierano: lipca 29, 2025, https://hipp.pl/zywienie-0-1/poradnik/zdrowie-i-rozwoj-maluszka/rozwoj-niemowlaka-wazne-etapy-rozwoju
38. Kiedy udać się z dzieckiem do logopedy lub neurologopedy? – CTN, otwierano: lipca 29, 2025, https://www.ctn-terapia.pl/blog/kiedy-udac-sie-z-dzieckiem-do-logopedy-lub-neurologopedy
39. Etapy rozwoju dziecka – kamienie milowe w życiu malucha – Fundacja Przyszłość dla Dzieci, otwierano: lipca 29, 2025, https://przyszloscdladzieci.org/etapy-rozwoju-dziecka-kamienie-milowe-w-zyciu-malucha/
40. KIEDY DO LOGOPEDY? -Czerwone flagi w rozwoju MOWY dziecka – Sensozaur, otwierano: lipca 29, 2025, https://sensozaur.pl/kiedy-do-logopedy-czerwone-flagi-w-rozwoju-mowy-dziecka/
41. Zaburzenia mowy – jakie są przyczyny? – Diagnostyka, otwierano: lipca 29, 2025, https://diag.pl/pacjent/artykuly/zaburzenia-mowy-jakie-sa-przyczyny/
42. Opóźniony rozwój mowy – kiedy, jak rozpoznać i wspomagać – Fizjomed, otwierano: lipca 29, 2025, https://fizjomed.com.pl/opozniony-rozwoj-mowy-kiedy-jak-rozpoznac-i-wspomagac/
43. Zaburzenia ekspresji mowy u dzieci – objawy, przyczyny i skuteczne metody terapii | Medic Park Płock, otwierano: lipca 29, 2025, https://medicpark.pl/blog/zaburzenia-ekspresji-mowy-u-dzieci-objawy-przyczyny-i-skuteczne-metody-terapii
44. Najczęściej występujące u dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym wady wymowy i sposoby ich usuwania O wadach wymowy, otwierano: lipca 29, 2025, https://cloud5n.edupage.org/cloud/Wady_wymowy.pdf?z%3ADEUgSQVfffLGMXvk3cDCOBnqEZQc%2BIEe%2FMQZP%2BNqlaTkmEJRQ0R1bAn%2B%2B2AONxDr
45. Pierwsza wizyta u logopedy / neurologopedy – ważne wskazówki – Poradnia FOCUS, otwierano: lipca 29, 2025, https://wspomaganie-rozwoju.pl/blog/pierwsza-wizyta-u-logopedy-neurologopedy-wazne-wskazowki/
46. Logopeda Katowice, terapia wad wymowy Dorośli i Dzieci, otwierano: lipca 29, 2025, https://logofrelka.pl/
47. Opóźniony rozwój mowy u dziecka (ORM) – Poradnik Gemini, otwierano: lipca 29, 2025, https://gemini.pl/poradnik/dziecko/opozniony-rozwoj-mowy-u-dziecka-orm/
48. Opóźniony rozwój mowy – Logopedia dla dzieci, otwierano: lipca 29, 2025, https://logopediadladzieci.pl/opozniony-rozwoj-mowy/
49. Najczęstsze zaburzenia w rozwoju mowy – Pegaz.la, otwierano: lipca 29, 2025, https://pegaz.la/najczestsze-zaburzenia-w-rozwoju-mowy/
50. Zaburzenia mowy u dzieci z perspektywy pedagoga – ePedagog.edu.pl, otwierano: lipca 29, 2025, https://epedagog.edu.pl/aktualnosci/zaburzenia-mowy-u-dzieci-z-perspektywy-pedagoga/
51. Wady wymowy u dzieci – przyczyny, leczenie – MILMEDICA Centrum Medyczne, otwierano: lipca 29, 2025, https://milmedica.pl/wady-wymowy-u-dzieci/
52. Wady wymowy u dzieci – przyczyny, rodzaje, leczenie – Logo ekspert, otwierano: lipca 29, 2025, https://logoekspert.pl/wady-wymowy/
53. NAJCZĘŚCIEJ WYSTĘPUJĄCE WADY WYMOWY oraz ZABURZENIA ROZWOJU MOWY U DZIECI – Przedszkole, otwierano: lipca 29, 2025, https://przedszkole.kochanowice.szkola.pl/wp-content/uploads/2018/10/log-artykul_wady_wymowy.pdf
54. Afazja – rodzaje, przyczyny i objawy; leczenie afazji – Centrum Medyczne Damiana, otwierano: lipca 29, 2025, https://www.damian.pl/zdrowie-psychiczne/afazja/
55. Afazja u dzieci – objawy, diagnoza, terapia, ćwiczenia. Czym jest afazja i jak przebiega?, otwierano: lipca 29, 2025, https://dziecko.medonet.pl/maluch/rozwoj-malucha/afazja-u-dzieci-objawy-diagnoza-terapia-cwiczenia-czym-jest-afazja-i-jak-przebiega/n7m5byr
56. Afazja u dzieci – przyczyny, objawy i metody terapii – cefarm24.pl, otwierano: lipca 29, 2025, https://www.cefarm24.pl/czytelnia/zdrowie/afazja-u-dzieci-przyczyny-objawy-i-metody-terapii/
57. Afazja u dzieci: czym jest, jakie są jej rodzaje, przyczyny i objawy? – Fiklon, otwierano: lipca 29, 2025, https://fiklon.pl/afazja-u-dzieci/
58. Czym Różni się Logopeda od Neurologopedy? – FIZJO-PEDIATRIA, otwierano: lipca 29, 2025, https://fizjopediatria.pl/logopeda-a-neurologopeda/
59. Logopeda czy neurologopeda? Kim są i z jakim problemem ich odwiedzić?, otwierano: lipca 29, 2025, https://orthosportclinic.pl/logopeda-czy-neurologopeda-kim-sa-i-z-jakim-problemem-ich-odwiedzic/
60. Czym różni się terapia logopedyczna od terapii neurologopedycznej? – Centrum RiM, otwierano: lipca 29, 2025, https://centrum-rim.pl/czym-rozni-sie-terapia-logopedyczna-od-terapii-neurologopedycznej/
61. Czym się różni logopeda od neurologopedy? Kompleksowy, otwierano: lipca 29, 2025, https://olinek.com.pl/czym-sie-rozni-logopeda-od-neurologopedy-kompleksowy-przewodnik-dla-rodzicow-i-pacjentow/
62. Logopedia a neurologopedia – główne różnice – sensis, otwierano: lipca 29, 2025, https://www.sensis.rzeszow.pl/logopedia/
63. Logopeda a neurologopeda – czym różni się praca tych specjalistów? – sensis, otwierano: lipca 29, 2025, https://www.sensis.rzeszow.pl/logopeda-neurologopeda-roznice/
64. Jaka jest różnica pomiędzy logopedą a neurologopedą? Kiedy należy kierować pacjenta do danego specjalisty? – Gardło i krtań – Artykuły – Otolaryngologia – Medycyna Praktyczna dla lekarzy, otwierano: lipca 29, 2025, https://www.mp.pl/otolaryngologia/artykuly/gardlo_i_krtan/347647,jaka-jest-roznica-pomiedzy-logopeda-a-neurologopeda-kiedy-nalezy-kierowac-pacjenta-do-danego-specjalisty
65. Ćwiczenia logopedyczne w domu – poradnik dla Rodzica – SP 37 Gdynia, otwierano: lipca 29, 2025, https://sp37gdynia.pl/2023/05/09/cwiczenia-logopedyczne-w-domu-poradnik-dla-rodzica/
66. Proste zabawy logopedyczne w domu – Kapitan Nauka, otwierano: lipca 29, 2025, https://www.kapitannauka.pl/blog/nauka-przez-zabawe/proste-zabawy-logopedyczne-w-domu
67. Logopeda radzi: Najlepsze ćwiczenia logopedyczne w domu – sensis, otwierano: lipca 29, 2025, https://www.sensis.rzeszow.pl/logopeda-2/
68. Ćwiczenia logopedyczne – zalecenia do pracy w domu – zs9.wroclaw.pl, otwierano: lipca 29, 2025, https://zs9.wroclaw.pl/images/pliki/2023/logopeda/wiczenia_logopedyczne_-_zalecenia_do_pracy_w_domu_kl_2.pdf
69. Ćwiczenia logopedyczne dla dzieci w różnym wieku – nebule.pl, otwierano: lipca 29, 2025, https://www.nebule.pl/cwiczenia-logopedyczne-2/
70. Rozwój mowy dziecka – przykłady ćwiczeń logopedycznych – Szkoła Podstawowa im. Jana Brzechwy w Nieledwi, otwierano: lipca 29, 2025, https://spnieledwia.szkolnastrona.pl/index.php?c=article&id=72
71. ĆWICZENIA LOGOPEDYCZNE Poniżej znajdują się propozycje różnych ćwiczeń logopedycznych – usprawniających narządy mow, otwierano: lipca 29, 2025, https://cloud-5.edupage.org/cloud?z%3ALEWFdQAB950QdRuG5XEKLyp6A0g4jLv%2B9McS4txAJSLMGfxeTjw%2B05HWy3fbWiMA
72. Katarzyna Kowalik-Paluch: Przykłady gier i zabaw stymulujących rozwój mowy dzieci w wieku przedszkolnym Ćwiczenia usprawniające aparat artykulacyjny, otwierano: lipca 29, 2025, https://www.lscdn.pl/download/1/17355/Gryizabawynarozwojmowy.pdf
73. 10 ćwiczeń logopedycznych, które możesz wykonywać wszędzie!, otwierano: lipca 29, 2025, https://www.centrumtoto.pl/post/10-cwiczen-logopedycznych